19 stycznia 1930 roku, w południe, w niewielkiej salce Kamienicy Sapiehów, należącej do Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie, nastąpiło poświęcenie i otwarcie Muzeum Zasłużonych Polek – kobiecej inicjatywy muzealnej o niewątpliwie nowatorskim charakterze.
Lwowskie działaczki
Do rozwoju idei Muzeum Zasłużonych Polek w dużej mierze przyczyniło się powołanie w 1913 roku we Lwowie Zjednoczenia Polskich Chrześcijańskich Towarzystw Kobiecych, które zrzeszało towarzystwa o charakterze oświatowym, dobroczynnym i zawodowym głównie na terenie Lwowa i Galicji Wschodniej. Członkiniami Zjednoczenia były znane we Lwowie działaczki społeczne, głównie nauczycielki, literatki i publicystki. Wśród nich znalazła się pomysłodawczyni Muzeum Zasłużonych Polek – Antonina Machczyńska.
Matka-założycielka
Mimo że nie była rodowitą lwowianką, z tym miejscem związała znaczną część swojego życia. Pełniła rolę dydaktyczki, aktywistki oświatowej i pisarki. To we Lwowie zrodził się w jej głowie pomysł utworzenia Muzeum Pamiątek po Zasłużonych i Pamiętnych w Narodzie Kobietach – bo tak pierwotnie miało się nazywać Muzeum Zasłużonych Polek.
Urodziła się w Płocku w 1837 roku jako córka Marcelego Apolinarego Machczyńskiego i Ewy z Luboradzkich. W domu rodzinnym zdobyła początkowe wykształcenie, skąd kilka lat później wyjechała do Warszawy, gdzie pobierała nauki na pensji u Madame Guérin. W latach 1860-1866 przebywała we Francji w kręgu wpływów emigracyjnego środowiska. W tym czasie nauczała języka i literatury polskiej w Instytucie dla Panien Polskich, założonym jeszcze w 1845 roku dzięki inicjatywie księżnej Anny z Sapiehów, żony Adama Czartoryskiego.
Po powrocie do kraju osiedliła się we Lwowie. Tam w 1871 roku zorganizowała żeńskie seminarium nauczycielskie, w którym do 1900 roku pełniła obowiązki starszej nauczycielki języka polskiego. Jak widać, przez większość życia współpracowała z kobietami i działała na ich rzecz. Kiedy wybuchła I wojna światowa, opuściła Lwów i wyjechała do Wiednia. Następnie przeniosła się do Krakowa, gdzie zmarła 9 maja 1919 roku. Została pochowana na cmentarzu Rakowickim.
Inspiracje
Sytuacja polityczna, atmosfera dążeń niepodległościowych, coraz bardziej aktywna społeczność ruchu kobiecego, a przede wszystkim postawa i życiowe doświadczenia Antoniny Machczyńskiej były jednymi z wielu pobudek powołania Muzeum Zasłużonych Polek. Kult dla narodowej przeszłości i tradycji, w duchu którego została wychowana, sprawił, że nigdy nie pozostawała obojętna wobec wydarzeń toczących się na ziemiach polskich. Szeroko komentowała powstanie styczniowe oraz atmosferę przedpowstaniowych manifestacji, uczestniczyła w patriotycznych nabożeństwach. Te wydarzenia znacząco wpłynęły na jej wyobrażenia o, innej niż do tej pory, roli kobiety w popowstaniowej rzeczywistości.
Z analizy rękopiśmiennej spuścizny Antoniny Machczyńskiej dowiadujemy się, że prawdopodobnie inspiracją dla niej była również działalność artystyczna Izabeli Czartoryskiej, bohaterki jednej z naszych #herstoriawewtorek. Mecenaska sztuki i twórczyni Świątyni Sybilli w Puławach stała się dla literatki wzorem nowej kobiety i jej roli w warunkach niewoli. To dzięki Izabeli Czartoryskiej u Antoniny Machczyńskiej rozwijała się powoli świadomość kolekcjonerska i muzealna. Puławy, gdzie gromadzono pamiątki narodowej przeszłości, były miejscem życia politycznego, literackiego i towarzyskiego, w którym pamięć lepszych czasów ojczyzny nie gasła.
Wystawa Kobiet Słowiańskich
W 1912 roku Antonina Machczyńska wzięła udział w przygotowaniach do Wystawy Kobiet Słowiańskich w Pradze jako reprezentantka lwowskiego środowiska kobiecego. Odpowiadała za dział historyczny praskiej ekspozycji, wybór materiałów oraz wytypowanie postaci zasłużonych Polek. Bez wątpienia uczestnictwo w tym przedsięwzięciu wywarło ogromny wpływ na jej świadomość kolekcjonerską i muzealną.
Na wystawie znalazł się latami gromadzony przez nią zbiór pamiątek z okresu manifestacji patriotycznych i powstania styczniowego wraz z powszechnie znaną kolekcją historyczną Heleny Dąbczańskiej. Antonina Machczyńska przekazała również, opracowaną wraz ze słuchaczkami lwowskiego uniwersytetu, “Bibliografię piśmiennictwa kobiety polskiej”, która ostatecznie trafiła do Muzeum Zasłużonych Polek. Kolejne takie kompendium autorstwa Grażyny Borkowskiej, Małgorzaty Czermińskiej i Ursuli Phillips zatytułowane “Pisarki polskie od średniowiecza do współczesności” ukazało się dopiero w 2000 roku.
Narodziny idei
Po zakończeniu praskiej wystawy Antonina Machczyńska zdeponowała wszystkie swoje zbiory w siedzibie Zjednoczenia Katolickich Polskich Towarzystw Kobiecych. Wśród nich znalazły się pamiątki po Klementynie z Tańskich Hoffmanowej, a także po zjazdach ku czci Elizy Orzeszkowej i Marii Konopnickiej. To wydarzenie wraz z odezwą do społeczeństwa wygłoszoną 29 marca 1915 roku doprowadziło do sformułowania koncepcji Muzeum Zasłużonych Polek.
Według pomysłu Antoniny Machczyńskiej ta symboliczna przestrzeń miała za zadanie kształtować określony wizerunek Polek, których przeszłość winna być wzorem do naśladowania i stanowiła część koncepcji narodowego bohaterstwa. Antonina Machczyńska, świadoma nieobecności kobiet w polskim muzealnictwie oraz marginalizacji tego zagadnienia, upominała się o nadanie historii kobiet znaczenia i uzupełnienia jej w przestrzeni muzealnej. Ta miała przedstawiać z jednej strony codzienne doświadczenia, z drugiej zaś wskazywać na istnienie kobiet w obszarze społecznej, politycznej, literackiej, naukowej i zawodowej aktywności.
Wielkie otwarcie
Prace nad utworzeniem kobiecego Muzeum we Lwowie przerwała śmierć Antoniny Machczyńskiej oraz aktualne wydarzenia polityczne i militarne. Jej dzieło kontynuowały, już w okresie międzywojennym, działaczki Zjednoczenia Polskich Chrześcijańskich Towarzystw Kobiecych: księżna Eleonora Lubomirska i Maria Bruchnalska. Podtrzymując ideę Antoniny Machczyńskiej, wzbogaciły jej zbiory i ostatecznie doprowadziły do otwarcia Muzeum 19 stycznia 1930 roku.
W latach 1930-1939 Muzeum Zasłużonych Kobiet poszerzyło swoje zbiory, przekraczając stan 152 obiektów udostępnionych w dniu otwarcia. Wśród eksponatów znalazły się między innymi fotografie, wspomnienia kobiet z okresu powstania styczniowego i I wojny światowej, materiały dotyczące ruchu kobiecego w Galicji czy biogramy działaczek niepodległościowych. Niezwykle rzadkim zabytkiem były szachy historyczne rzeźbiarki Heleny Skirmuntowej, które wykonała na zesłaniu po powstaniu styczniowym.
Patriotki jutra
Funkcjonowanie lwowskiego Muzeum Zasłużonych Kobiet przerwał wybuch II wojny światowej. Nie sposób odnaleźć wzmianek na jego temat w przewodnikach po Lwowie z lat 30. ani w opracowaniach dotyczących lwowskiego muzealnictwa. Pamięć o nim zachowała się jednak na łamach prasy kobiecej i w dziennikach, a spuścizna Muzeum przetrwała do dziś, przechowywana w zbiorach lwowskich instytucji archiwalnych, co umożliwia dalsze badania w tym obszarze.
Nad wyróżnieniem i przywróceniem pamięci u współczesnych czuwa zespół badawczy w projekcie “Patriotki jutra. Działania niepodległościowe, postawy obywatelskie i praca edukacyjna Polek we Lwowie (1863-1939) w świetle materiałów zebranych przez Muzeum Zasłużonych Polek we Lwowie oraz Ossolineum. Edycja i komentarz” pod kierownictwem dr Iwony Dadej. Okazją do zapoznania się z efektami badań była konferencja zorganizowana w grudniu 2022 roku w Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku “Historię swą piszcie same. Polityka, historiografia i muzealne narracje z perspektywy kobiet”. My również chcemy podtrzymywać pamięć o naszych poprzedniczkach, dbających o widoczność kobiet na kartach historii.
Inicjatorka oraz założycielki Muzeum Zasłużonych Kobiet robiły to, co my dziś między innymi w ramach cyklu #herstoriawewtorek – pielęgnowały pamięć o wyjątkowych kobietach, pomijanych w historycznej narracji. Tym wpisem chcemy oddać hołd pracy wykonanej przez nasze poprzedniczki – te z Lwowa oraz pozostałe kobiety, które dbały o widoczność żeńskiej części społeczeństwa. Polska herstoria, także ta w XX i XXI wieku, ma długą tradycję i moc. (Karina Lewicka)
Karina Lewicka – absolwentka Uniwersytetu Warszawskiego i podyplomowych Gender studies IBL PAN, kulturoznawczyni, muzealniczka i bibliotekarka. Pasjonatka historii kobiet, w szczególności XVIII i XIX wieku.
Muzeum HERstorii Sztuki 